Kara umowna to klauzula, dzięki której strona zobowiązania zabezpiecza należyte wykonanie umowy. Spełnienie przesłanek w niej zastrzeżonych wiąże się z obowiązkiem zapłaty określonej kwoty. Zasady ustanawiania kar umownych są określone w kodeksie cywilnym. Sprawdź, kiedy możesz zostać zobowiązany do zapłaty.

Po co zastrzega się kary umowne?

Kara umowna to postanowienie, które strony mogą ustanowić w umowie na mocy obustronnej zgody. Nie jest obowiązkowa, jednak jeśli znajdzie się w umowie i zajdą przesłanki uprawniające do jej dochodzenia, będzie należna w ustalonej wysokości niezależnie od wysokości poniesionej szkody.

Kodeks cywilny określa granice dowolności w zakresie ustanawiania kar umownych. Przede wszystkim takie postanowienie jest możliwe jedynie w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. Nie ma więc możliwości zastrzeżenia kary umownej w przypadku zobowiązań pieniężnych. Wszystko dlatego, że ustawodawca chciał upewnić się, że strony zobowiązania nie będą obchodzić w ten sposób zapisów dotyczących odsetek maksymalnych.

Kary umowne są szczególnie często zastrzegane w przypadku umów o dzieło i umów o roboty budowlane (np. przekroczenie terminu ukończenia budowy).

Jak ustala się wysokość kary umownej?

Kary umowne wyróżnia łatwość dochodzenia, ponieważ uprawniony nie musi wykazywać szkody, jaką realnie poniósł. Aby zapobiegać nadużyciom, ustawodawca wprowadził jednak określone zasady ustalania wysokości sankcji.

Co do zasady strony umowy mogą dowolnie określić wysokość kary umownej. Jeśli dojdzie do spełnienia przesłanek uprawniających wierzyciela do jej dochodzenia, zobowiązany w określonych przypadkach ma jednak prawo zgłosić zarzut miarkowania kary umownej. Z tego powodu wysokość sankcji warto ustalić rzetelnie.

Miarkowanie jest możliwe w dwóch przypadkach, które zostały sprecyzowane w art. 484 § 2 kodeksu cywilnego.

Pierwszy dotyczy sytuacji, w której zobowiązanie zostało wykonane w znacznej części. Jeśli umowa jest zrealizowana np. w 80 procentach, to obniżenie wysokości kary najczęściej wydaje się uczciwe.

Drugi warunek obejmuje sytuację, gdy kara umowna w umowie była rażąco wygórowana. Ten przepis to klauzula generalna, która powinna być interpretowana w zależności od okoliczności. Generalnie chodzi jednak o sytuację, w której ustalona kwota byłaby nieadekwatna do wielkości szkody, innych zastrzeżonych kar lub wartości zobowiązania umownego.

Czy kara umowna i odszkodowanie to to samo?

Dłużnik jest chroniony przez przepisy kodeksu cywilnego również jeśli chodzi o kumulację roszczeń z tytułu niewykonania lub niewłaściwego wykonania umowy. Chodzi o to, że kara umowna jest należna w określonej wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody, ale jednocześnie żądanie odszkodowania przewyższającego wysokość zastrzeżonej kary jest dopuszczalne tylko, jeśli strony tak postanowiły. Z tego powodu w umowach można się powszechnie spotkać z zapisem, zgodnie z którym „dochodzenie kary umownej nie wyłącza prawa żądania zapłaty odszkodowania przewyższającego wysokość zastrzeżonej kary”.

Dzięki temu dłużnik musi się jednoznacznie zgodzić na kumulację sankcji i jeśli to zrobi, nie powinien być zaskoczony, gdy z tytułu niewykonania albo nienależytego wykonania umowy wierzyciel wystąpi w stosunku do niego z kilkoma niezależnymi roszczeniami.

Jakie są rodzaje kar umownych?

Powyższe zasady wpływają też na rodzaj występujących kar umownych.

Pierwszy rodzaj kar umownych to kary wyłączne. W takiej sytuacji, gdy zobowiązanie nie zostanie wykonane albo zostanie wykonane nienależycie, poszkodowany może dochodzić zapłaty maksymalnie tej kwoty, która została zastrzeżona w umowie.

Należy od niej odróżnić kary umowne kumulatywne, w przypadku których istnieje prawo do dochodzenia od dłużnika nie tylko kary umownej, ale również dodatkowo odszkodowania.

W przypadku kary umownej zaliczalnej wierzyciel może żądać zapłaty kary umownej i odszkodowania, ale w granicach wysokości szkody. Kara umowna alternatywna to z kolei prawo wyboru przysługujące wierzycielowi, dzięki któremu może on samodzielnie zdecydować, czy zażąda kary umownej czy odszkodowania.

Odstąpienie od umowy a kara umowna

Kara umowna stanowi sankcję dla strony, która nie wywiązuje się należycie ze zobowiązania. W praktyce takie postępowanie w wielu przypadkach rodzi po stronie wierzyciela dodatkowe roszczenia. Najczęściej to prawo do odstąpienia od umowy. Złożenie takiego oświadczenia wywołuje zazwyczaj skutek wsteczny, czyli taki stan, jakby umowa nigdy nie została zawarta. Czy w takiej sytuacji uprawnienie do dochodzenia zapłaty kary umownej wygasa?

Przedmiotową kwestię analizował już wielokrotnie Sąd Najwyższy. Na tej podstawie można stwierdzić, że odstąpienie od umowy i jednoczesne dochodzenie zapłaty kary umownej jest co do zasady dopuszczalne, o ile oczywiście zostaną spełnione przesłanki jej żądania. Jednoznaczna odpowiedź na to pytanie wymaga jednak analizy okoliczności faktycznych i prawnych danego przypadku.