Dziedziczenie może się odbywać na podstawie testamentu albo ustawy. Jeśli spadkodawca sporządzi testament, to on określi, kto będzie uprawniony do majątku po zmarłym. Aby rozrządzenie było ważne, musi spełniać ustawowo określone wymogi. Te przez lata były niezmienne. Powszechna cyfryzacja i ogólna zmiana standardów życia sprawiły, że Ministerstwo Sprawiedliwości zastanawia się nad zmianą przepisów. Pomysłem jest wprowadzenie dodatkowej formy testamentu, która odpowiadałaby nowym realiom, w jakich żyjemy.
Czym jest testament?
Testament to dokument, który zawiera rozrządzenie na wypadek śmierci. Jeśli nie został sporządzony, dziedziczenie będzie się odbywać na podstawie porządku wskazanego w ustawie. Z tego powodu, jeśli spadkodawca chce podzielić swój majątek w określony sposób, powinien sporządzić testament.
Kodeks cywilny rozstrzyga, że rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament. Nie ma więc innej, prawnej możliwości przekazania swojego majątku określonym osobom po śmierci. Testament musi mieć odpowiednią formę oraz być sporządzony przez jedną osobę, która jest świadoma swojej decyzji i ma pełną zdolność do czynności prawnych.
Jakie formy testamentu dopuszcza polskie prawo?
Polskie prawo dopuszcza kilka form testamentu. Najpopularniejsze są testamenty własnoręczne (holograficzne) oraz notarialne, jednak ważne będą też testamenty urzędowe oraz szczególne.
Testament w formie notarialnej musi być sporządzony u notariusza. W takim przypadku to on dba o poprawność formy rozrządzenia. Testament własnoręczny musi z kolei zostać spisany w całości pismem ręcznym, podpisany i opatrzony datą. Jedyny wyjątek wprowadza art. 949 § 2 kodeksu cywilnego, wskazując, że brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów. Z tego powodu testator nie może np. wydrukować swojej ostatniej woli i jej podpisać.
Ustne sporządzenie testamentu jest możliwe tylko w przypadku wspomnianych testamentów szczególnych. Okoliczności, które uzasadniają wybór takiej formy, to przede wszystkim obawa rychłej śmierci oraz brak możliwości zachowania zwykłej formy testamentu. Z testamentami szczególnymi wiążą się liczne, dodatkowe wymogi, które w niektórych przypadkach może być trudno spełnić. Zwiększają też ryzyko nadużyć.
Spora część specjalistów stoi na stanowisku, że takie regulacje nie odpowiadają obecnym realiom. Z tego powodu rządzący zastanawiają się nad wprowadzeniem zmian w przepisach.
Rząd chce wprowadzenia nowej formy testamentu
Według projektu nowelizacji art. 952 kodeksu cywilnego obejmujący zasady sporządzenia i stwierdzenia treści testamentu ustnego ma zostać rozszerzony o nową formę ostatniej woli, tzn. testament audiowizualny. Takie rozrządzenie miałoby być utrwalane przy pomocy urządzenia rejestrującego dźwięk i obraz na trwałym nośniku tak, aby dało się je odtworzyć.
Testament audiowizualny miałby być zarezerwowany dla osób, które znajdują się w stanie zagrożenia życia. Tym samym nowa forma byłaby zakwalifikowana do szczególnych form testamentu. Ostatnią wolę mógłby utrwalić zarówno sam testator, jak i osoba trzecia. W nagraniu musiałyby się znaleźć data oraz miejsce sporządzenia testamentu.
Takie zmiany – mimo że nie dotyczyłyby zwykłych przypadków sporządzenia testamentu – i tak stanowiłyby prawdziwą rewolucję w polskim prawie spadkowym. Przeciwnicy rozwiązania zwracają jednak uwagę na zagrożenia, jakie wiążą się z ich wdrożeniem.
Testament audiowizualny – zagrożenia
Audiowizualna forma testamentu zwiększa ryzyko sfałszowania nagrania poprzez wykorzystanie sztucznej inteligencji. AI może dziś nie tylko odwzorować głos testatora, ale również podłożyć go do nagrania i przerobić wizerunek spadkodawcy. Aby zminimalizować ryzyko nadużyć, stan świadomości oraz swobodę wypowiedzi osoby rozrządzającej swoim majątkiem sprawdzałby sąd. W praktyce w takim postępowaniu najprawdopodobniej konieczne byłoby przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego co do okoliczności, czy nagranie jest autentyczne, czy też nosi ślady jakiejkolwiek ingerencji.
Trwały nośnik informacji mogłyby stanowić różne urządzenia elektroniczne. W praktyce najczęściej wykorzystywany byłby smartfon, ewentualnie aparat albo kamera. Według nowelizacji osoba, która uzyska dostęp do nagrania, powinna przekazać je do sądu w ciągu miesiąca od jego powstania bądź w ciągu 3 miesięcy od chwili śmierci testatora. Pozostałe zasady otwarcia i ogłoszenia testamentu pozostałyby bez zmian.
Pomysł nowelizacji przepisów kodeksu cywilnego jest związany z próbą ich dostosowania do nowych, cyfrowych realiów. Mimo zagrożeń, które podnoszą przeciwnicy koncepcji, wydaje się, że testament audiowizualny dawałby mniejsze pole do nadużyć niż obecny testament ustny. Nagranie daje większe możliwości ustalenia stanu zdrowia spadkodawcy oraz weryfikacji, czy ktoś ma wpływ na jego wypowiedź.
Projekt ma zostać przyjęty pod koniec roku. Wydaje się więc, że rewolucja w prawie spadkowym jest bliżej, niż nam się wydaje. Tak czy inaczej, ostateczna ocena rozwiązania będzie możliwa dopiero po stworzeniu pierwszych testamentów w tej formie.
