Rzecznik Praw Obywatelskich dysponuje prawem do złożenia skargi nadzwyczajnej. W ostatnim czasie skorzystał z niego m.in. w sprawie o zachowek. Zdaniem RPO działanie sądu w postępowaniu stanowiło nadużycie. Jednocześnie odebranie powódce prawa do zachowku naruszyło jego funkcję ochronną, solidarnościową i dystrybucyjną.
Czym jest zachowek?
Zachowek to wyjątkowa instytucja prawa spadkowego, która w założeniu ma zagwarantować ochronę najbliższym spadkodawcy, którzy zostali pominięci w testamencie albo w czasie dokonywania darowizn. Należy się zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy.
Jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo niepełnoletni, należą się mu dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, a w innych wypadkach – połowa wartości tego udziału.
Gdy dana osoba jest uprawniona do zachowku i nie otrzymała należnej kwoty w żadnej formie, ma przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Z tego prawa skorzystała powódka w opisywanej sprawie.
Postępowanie o zachowek było niestandardowe
Postępowanie dotyczyło zachowku, którego dochodziła jedna z wnuczek zmarłego dziadka od drugiej. Wysokość roszczenia opiewała na kilkanaście tysięcy złotych.
Pozwana otrzymała od spadkodawcy mieszkanie. Gdy zmarła matka stron sąd rejonowy stwierdził, że spadek po niej nabyli mąż i dwie córki – w równych częściach po 1/3. Sąd dokonał również działu spadku. Nie objął nim jednak roszczenia o zachowek po dziadku.
Powódka swoje roszczenie oparła na dziedziczeniu roszczenia o zachowek po zmarłej matce. Ta – jako córka spadkodawcy – była osobą uprawnioną do zachowku po swoim ojcu w pierwszej kolejności.
W postępowaniu sąd zobowiązał powódkę do wykazania, że spadkodawczyni nie zrealizowała ani nie zbyła roszczenia o zachowek. Ze względu na śmierć matki było to jednak z jej perspektywy utrudnione. W 2018 roku pozew został oddalony z uwagi na brak wykazania istnienia prawa do żądania zapłaty zachowku.
Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich rozpatrujący sprawę sąd dopuścił się naruszeń
Rzecznik Praw Obywatelskich zdecydował się na złożenie skargi nadzwyczajnej w sprawie. Jego zdaniem reguły rozkładu ciężaru dowodu nie można rozumieć w ten sposób, że zawsze, bez względu na okoliczności sprawy, obowiązek dowodzenia wszelkich faktów o zasadniczym dla rozstrzygnięcia sporu znaczeniu spoczywa na stronie powodowej. W szczególności, jeżeli jedna ze stron wykazała wystąpienie faktów przemawiających za słusznością jej stanowiska, wówczas to drugą stronę procesu obarcza ciężar udowodnienia okoliczności podważających ten wniosek.
Zdaniem RPO wyrok oddalający roszczenie o zachowek pozbawił powódkę jednego z praw składających się na prawo dziedziczenia, a także praw nabytych w spadku po matce. Rzecznik skłonił się do stanowiska, że obowiązek wykazania, że matka stron, której przysługiwało roszczenie o zachowek, roszczenia tego nie zrealizowała za życia bądź nie zbyła, więc pozostawało ono w masie spadkowej, nie spoczywał na powódce. Zamiast tego okoliczność ta powinna zostać wykazana przez stronę pozwaną.
Rzecznik Praw Obywatelskich w swojej skardze nadzwyczajnej przypomniał, że pozwana w postępowaniu dowodowym w ogóle nie wykazywała zbycia bądź realizacji roszczenia przez matkę. Skoro brakowało nawet twierdzenia w tym zakresie, to tym bardziej nie można wymagać od powódki, aby taką okoliczność udowadniała.
Roszczenie o zachowek może skutecznie przejść na spadkobierców osoby uprawnionej
W postępowaniu Rzecznik Praw Obywatelskich oparł swoje stanowisko na ogólnych przepisach dotyczących zachowku. Jego zdaniem – skoro roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy – to roszczenie o zachowek jest dziedziczone przez wnuki nawet w sytuacji, gdy w chwili śmierci spadkodawcy nie przysługuje im prawo do zachowku, bo żyje jeszcze pierwotnie uprawniony do zachowku.
Z tych względów Rzecznik Praw Obywatelskich zdecydował się wnieść o uchylenie albo zmianę zaskarżonego orzeczenia.
Instytucja skargi nadzwyczajnej daje Rzecznikowi Praw Obywatelskich liczne możliwości
Skarga nadzwyczajna została wprowadzona do porządku prawnego w kwietniu 2018 roku. Dzięki instytucji Rzecznik Praw Obywatelskich może zaskarżyć wyroki sądów w ciągu 5 lat od ich uprawomocnienia. Rozwiązanie ma zapewnić realizację zasady sprawiedliwości społecznej i transparentności w funkcjonowaniu Sądu Najwyższego – wskazuje adwokat Beata Sawińska.
Skarga nadzwyczajna od tego samego orzeczenia może być wniesiona tylko raz. Jednocześnie nie można jej oprzeć na zarzutach, które były przedmiotem rozpoznawania skargi kasacyjnej lub kasacji przyjętej do rozpoznania przez Sąd Najwyższy.
