Wydziedziczenie krewnego
Wydziedziczenie w potocznym ujęciu oznacza wszystkie sytuacje, kiedy spadkodawca pozbawia dziedziczących po nim spadkobierców ustawowych udziału w spadku. W Kodeksie cywilnym terminu tego użyto w art. 1008 i dotyczy on jedynie pozbawienia spadkobiercy ustawowego prawa do zachowku.
Czym jest zachowek?
Prawo do zachowku wynika z dążenia do ochrony interesów osób najbliższych spadkodawcy, co przejawia się w przyznaniu im uprawnienia do otrzymania określonej sumy pieniężnej w przypadku niedojścia przez nie do dziedziczenia od powołanego do spadku spadkobiercy.
Obowiązek zapłaty zachowku obciąża spadkobiercę i należy do długów spadkowych. Krąg uprawnionych do zachowku jest wąski i dotyczy najbliższych spadkodawcy (zstępni, małżonek i rodzice; ci ostatni, o ile zostaliby powołani do dziedziczenia z ustawy.
Podstawą obliczenia zachowku jest udział spadkowy; uprawnionemu przysługuje wówczas odpowiednio połowa lub dwie trzecie (w przypadku trwale niezdolnych do pracy i małoletnich) takiego udziału.
Kto może zostać wydziedziczony?
Wydziedziczenie sensu stricto polega na pozbawieniu prawa do zachowku:
- zstępnych (inaczej potomków – dzieci, wnuków, prawnuków),
- małżonka,
- rodziców,
Należy pamiętać, że ustawowe ujęcie wydziedziczenia nie oznacza, że przy wydziedziczeniu w znaczeniu potocznym, spadkobierca odsunięty od dziedziczenia nie może realizować swojego uprawnienia do zachowku.
Z jakich powodów można wydziedziczyć?
Wydziedziczenie może mieć wiele przyczyn, które łączy jednak wspólny mianownik – dotyczą one zawsze nagannego postępowania spadkobiercy skutkującego pozbawieniem prawa do zachowku.
Art. 1008 Kodeksu cywilnego wymienia trzy podstawy mogące uzasadniać wydziedziczenie:
- uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wbrew woli spadkodawcy (zachowanie spadkobiercy musi być wyraźnie potępione przez spadkodawcę),
Tego rodzaju przyczynami mogą być alkoholizm czy narkomania spadkobiercy czy niechęć spadkobiercy do podjęcia pracy zarobkowej. Spadkobierca postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, nawet jeśli nie dotyczy to bezpośrednio relacji ze spadkodawcą.
- dopuszczenie się względem spadkodawcy lub jego najbliższych umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
Mogą to być w szczególności zabójstwo, grożenie czy pobicie spadkodawcy lub najbliższych mu osób. Popełnione umyślnie przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności spadkodawcy albo jednej z najbliższych osób musi być stwierdzone prawomocnym wyrokiem sądu. W przypadku rażącej obrazy czci nie jest konieczne potwierdzenie jej żadnym wyrokiem – wystarczy, że spadkobierca publicznie dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób zachowania polegającego na ubliżaniu czy oczernianiu.
- uporczywe niedopełnianie przez spadkobiercę obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy
Spadkobierca uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy nie tylko takich obowiązków jak obowiązek alimentacyjny, ale również wówczas, gdy nie wspiera w chorobie czy nie opiekuje się przy niedołęstwie spadkodawcy. Wydziedziczyć można spadkobiercę niewypełniającego obowiązków rodzinnych w sposób zawiniony (na przykład poprzez zerwanie kontaktów) – niedopuszczalne jest wydziedziczenie w sytuacji, gdy spadkobierca nie dopełnia obowiązku otoczenia spadkodawcy opieką czy wsparcia go finansowo, ponieważ nie ma takiej możliwości bez poniesienia negatywnych dla siebie konsekwencji.
W przypadku przyczyn wydziedziczenia danej osoby wynikających z punktów 1 i 3, przyczyna musi mieć charakter ciągły i istnieć w momencie sporządzania testamentu.
W jaki sposób można wydziedziczyć?
Pozbawienie prawa do zachowku może zostać dokonane wyłącznie poprzez testament – należy w nim określić osobę wydziedziczanego i dokładnie przyczynę pozbawienia spadkobiercy prawa do zachowku. Przewiduje to wprost art. 1009 Kodeksu cywilnego. Aby wydziedziczenie było skuteczne, testament musi być ważny, to znaczy spełniać wymagania wynikające z Kodeksu cywilnego.
Samo wskazanie na przykład, że wydziedziczenie nastąpiło wskutek uporczywego niedopełniania obowiązków rodzinnych wobec spadkodawcy nie jest wystarczające – spadkodawca musi w jasny i jednoznaczny sposób wskazać, w czym przejawiało się zachowanie wydziedziczonego, że należy je uznać za działanie wbrew woli spadkodawcy.
Należy pamiętać, że testament jest jedynie dowodem złożenia oświadczenia woli o wydziedziczeniu, nie jest dowodem na to, że przyczyny wydziedziczenia faktycznie zaistniały – z tego powodu wydziedziczony może dążyć do podważenia treści testamentu w tym zakresie.
Czy wydziedziczenie można odwołać?
Tak, wydziedziczenie nie ma charakteru ostatecznego – spadkodawca może modyfikować treść testamentu lub przebaczyć spadkobiercy.
Jakie znaczenie ma przebaczenie?
Nie można wydziedziczyć spadkobiercy, jeśli spadkodawca mu przebaczył.
Może zdarzyć się tak, że spadkobierca w chwili przebaczenia nie będzie miał zdolności do czynności prawnych (na przykład został ubezwłasnowolniony); przebaczenie jednak będzie skuteczne, jeśli spadkodawca działał z dostatecznym rozeznaniem. Przebaczenie musi być dokonane przed sporządzeniem testamentu i może mieć dowolną formę. Spadkobierca nie musi być przy nim obecny, ani nie musi go przyjmować – wystarczy, że z okoliczności wynika, że wolą spadkodawcy jest przebaczenie spadkobiercy.
W polskim prawie nie została przewidziana dopuszczalność odwołania przebaczenia, oznacza to, że jeśli spadkodawca przebaczył spadkobiercy to wydziedziczenie nie jest już możliwe.
Wydziedziczenie częściowe
W dyskusji na temat wydziedziczenia często podnoszono kwestię dopuszczalności wydziedziczenia częściowego, polegającego na przykład jedynie na zmniejszeniu zachowku, do którego jest uprawniony spadkobierca. Pojawiają się zarówno głosy za dopuszczalnością takiego wydziedziczenia, jak i przeciwne wprowadzeniu takiego rozwiązania jako nie znajdującego podstaw w przepisach.
Jak wydziedziczenie wpływa na zstępnych wydziedziczonego?
Zgodnie z Kodeksem cywilnym zstępni wydziedziczonego zstępnego zachowują prawo do zachowku po spadkodawcy, choćby wydziedziczony przeżył spadkodawcę (chyba że wobec zstępnych wydziedziczonego również zachodzą wskazane poniżej podstawy do wydziedziczenia).
Jak może pomóc prawnik?
Sprawy spadkowe należą do zagadnień złożonych i wymagających wiedzy oraz doświadczenia profesjonalnego pełnomocnika. Zawiłość i niejasność wielu kwestii wynikających na tle dziedziczenia mogą budzić poważne wątpliwości zarówno u spadkodawców, jak i spadkobierców. Prawnik obeznany w tematyce związanej ze spadkami i dziedziczeniem może pomóc przejść przez postępowanie związane zarówno z wydziedziczeniem spadkobierców, jak i dążeniem spadkobierców do podważenia podstaw stojących za wydziedziczeniem.
