Narażenie na zarażenie

Życie i zdrowie człowieka to wartości niezwykle cenne i na gruncie prawa podlegające wyjątkowej ochronie. Stanowią one przedmiot troski polskiego ustawodawcy, a przestępstwa skierowane przeciwko ludzkiemu zdrowiu i życiu są szczególnie potępiane i surowo karane na gruncie prawa karnego. Do sprawców takich czynów zalicza się m.in. osoby popełniające przestępstwo narażenia innych ludzi na zarażenie HIV, chorobą weneryczną lub zakaźną, wynikające z art. 161 k.k. 

Czym jest wirus HIV?

Przestępstwo narażenia innych osób przez osobę zarażoną wirusem HIV określone jest w art. 161 § 1 k.k. 

HIV to wirus upośledzający system odpornościowy człowieka prowadzący do jego całkowitego zniszczenia. Zakażenie tym wirusem może przez dłuższy czas przebiegać bezobjawowo, a dalszy jego rozwój może doprowadzić do zespołu nabytego upośledzenia odporności (AIDS). Zakażenie nie zawsze jednak prowadzi do AIDS albo następuje to po upływie znacznego czasu (nawet kilkunastu lat) od zarażenia wirusem HIV.

Wirusem HIV można zarazić się:

1. drogą płciową
2. poprzez transfuzję krwi 
3. w wyniku przeszczepu tkanek
4. poprzez używanie niesterylnych igieł i strzykawek
5. w trakcie porodu

Zarówno wirus HIV, jak i AIDS zostały wymienione w wykazie zakażeń i chorób zakaźnych stanowiących załącznik do ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi. 

Czym są choroby weneryczne, zakaźne, ciężkie nieuleczalne choroby lub choroby zagrażające życiu?

Przestępstwo narażenia innych osób na zakażenie chorobą weneryczną, zakaźną, ciężką chorobą nieuleczalną lub zagrażającą życiu zostało uregulowane w art. 161 § 2 k.k.

Pojęcie choroby zakaźnej należy rozumieć zgodnie z wyjaśnieniem zawarty w ustawie o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych, tj. jako chorobę, która została wywołana przez tzw. biologiczne czynniki chorobotwórcze. Wyróżnia się też chorobę szczególnie niebezpieczną i wysoce zakaźną, która stanowi realne zagrożenie dla ludzi wskutek jej szybkiego rozprzestrzeniania się, zaraźliwości, wysokiej śmiertelności – takie choroby art. 161 § 2 k.k. również obejmuje. Chorobami zakaźnymi są w szczególności gruźlica, odra, wirusowe gorączki krwotoczne, wirusowe zapalenie wątroby, a obecnie również koronawirus.

Narażenie na zakażenie innej osoby nie obejmuje wszystkich istniejących chorób zakaźnych, a te, które są chorobami “ciężkimi i nieuleczalnymi” albo “zagrażającymi życiu”.

Choroby weneryczne to choroby zakaźne przenoszone w szczególności drogą płciową, do których zalicza się m.in. kiłę i rzeżączkę. 

Kto może być sprawcą przestępstwa narażenia na zarażenie? 

Sprawca przestępstwa narażenia innych osób na zarażenie chorobami, o których była mowa, musi spełniać dwa warunki:

• musi być zarażony wirusem lub dotknięty daną chorobą (okoliczność ta musi wynikać z diagnozy lekarza, a dana osoba musi być poprawnie i wyczerpująco poinformowana o wynikach swoich badań),
• musi o tym fakcie wiedzieć.

Przestępstwo to jest przestępstwem umyślnym ściganym wyłącznie na wniosek osoby pokrzywdzonej. Polega ono na bezpośrednim narażeniu innej osoby na zarażenie którąś z wymienionych chorób lub wirusem HIV, na przykład poprzez podejmowanie współżycia, korzystanie ze wspólnych naczyń czy igieł i strzykawek oraz innych przedmiotów, za pośrednictwem których przeniesione mogą zostać bakterie i wirusy, powodując zagrożenie zakażenia. 

Bezpośredniość w narażeniu na zakażenie innej osoby polega na takich zachowaniu, które niejako wprost oddziałuje na inną osobę, na przykład stosunek seksualny osoby zarażonej HIV z inną osobą będzie bezpośrednim narażeniem tej osoby na zarażenie, natomiast oddanie krwi przez osobę zarażoną wirusem (jeśli taka osoba zatai ten fakt) nie będzie już miało charakteru bezpośredniego.

Osoba chora będzie ponosić odpowiedzialność niezależnie od tego, czy wiedząc o swojej chorobie celowo chce zarazić kogoś innego, czy po prostu nie zapobiega takiemu ryzyku w kontaktach z innymi ludźmi godząc się na to, że może ich zarazić. 

Nie popełni przestępstwa z art. 161 k.k. osoba, która swoim zachowaniem nie może narazić nikogo na zarażenie – tytułem przykładu, nie popełni przestępstwa osoba zakażona wirusem HIV, jeśli będzie przebywać z kimś wspólnie w jednym pomieszczeniu, ale jeśli ta sama osoba podejmie stosunki seksualne z inną osobą, nie informując jej o swojej chorobie, będzie podlegać odpowiedzialności karnej. 

Nie będzie sprawcą przestępstwa określonego w art. 161 k.k. osoba zdrowa narażająca innych na zarażenie (na przykład personel medyczny) – odpowiedzialność takiej osoby reguluje art. 160 k.k. Nie dotyczy to jednak chorób wenerycznych, które nie wiążą się z ryzykiem utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu – narażenie przez osobę zdrową innej osoby na zakażenie chorobą weneryczną może stanowić wykroczenie na gruncie art. 161 Kodeksu wykroczeń.

Popełnieniem przestępstwa jest samo narażenie innej osoby na zakażenie – faktyczne wystąpienie zakażenia należy oceniać z uwzględnieniem skutków dla osoby zarażonej (śmierć, ciężki uszczerbek na zdrowiu). 

Co grozi sprawcy przestępstwa z art. 161 k.k.?

Osoba będąca nosicielem wirusa HIV, która bezpośrednio naraża inną osobę na takie zarażenie, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat. 

Osoba dotknięta chorobą weneryczną lub zakaźną, ciężką chorobą nieuleczalną lub realnie zagrażającą życiu, która naraża bezpośrednio inną osobę na zarażenie którąś z tych chorób, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Górna granica wymiaru kary nieprzekraczająca 5 lat pozwala na warunkowe umorzenie postępowania przez sąd, jeśli jest to uzasadnione okolicznościami.

Podkreślić należy, że wymiar powyższych kar został zaostrzony nowelizacją Kodeksu karnego z 31 marca 2020 roku. Wcześniej narażenie na zakażenie wirusem HIV karany był karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 3 lat, a narażenie na zakażenie wymienionymi powyżej chorobami zagrożone było karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. 

Nowelizacja przepisów przyniosła również nową treść dotychczasowego §3, który przewiduje karalność czynu określonego w §2, jeśli narażonych zostało wiele osób (przyjmuje się powyżej 10 osób) – sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do 10 lat. Dotychczasowa treść tego przepisu o ściganiu sprawy jedynie na wniosek pokrzywdzonego została przeniesiona do § 4. W odróżnieniu od przestępstwa narażenia na zakażenie innej osoby wirusem HIV czy innymi wymienionymi wcześniej chorobami, narażenie na zakażenie wielu osób jest przestępstwem ściganym z urzędu z uwagi na skalę negatywnych, społecznych konsekwencji.

Konstrukcja art. 161 k.k. pozwala na obarczenie odpowiedzialnością również za usiłowanie narażenia innych osób na zarażanie. 

Zaostrzenie karalności przestępstwa narażenia na zarażenie była wynikiem epidemii COVID-19, która wymusiła zmianę oceny społecznej szkodliwości zachowań określonych w art. 161 k.k. – narażenie na zakażenie wirusem tak zakaźnym jak koronawirus może mieć daleko idące, negatywne skutki dla zdrowia całego społeczeństwa.

Osoba zarażona wirusem HIV lub dotknięta jedną z innych wymienionych w przepisie chorób może odpowiadać również za określone przestępstwa seksualne, takie jak zgwałcenie czy kazirodztwo.

Zbieg z wykroczeniem z art. 50 pkt 2 i 3 ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi

Popełnienie przestępstwa z art. 161 § 2 k.k. często może być również kwalifikować się jako wykroczenie z art. 50 pkt 2 i 3 ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, które podlega karze grzywny wobec osoby nieprzestrzegającej wymagań higieniczno-sanitarnych oraz wbrew obowiązkowi przeciwdziałania rozprzestrzenianiu się zakażeń szpitalnych.  

Kodeks karny a COVID-19

Niecodzienna sytuacja związana z rozprzestrzeniającym się na całym świecie COVID-19 przyniosła skutek w postaci dyskusji na temat odpowiedzialności karnej z tytułu zakażenia tym wirusem. 

W przypadku odpowiedzialności karnej z tytułu zakażenia koronawirusem, w grę wchodzić mogą m.in. następujące przepisy:

1. art. 46 k.k. dotyczący obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej popełnionym przestępstwem; sąd może orzec o obowiązku naprawienia szkody w całości lub w części lub o obowiązku zapłaty zadośćuczynienia osobie pokrzywdzonej. Istnieje możliwość orzeczenia nawiązki na rzecz osoby pokrzywdzonej (do wysokości 100 000 złotych).
2. art. 161 k.k. dotyczący szerzej opisanego w tym artykule narażenia innych osób na zakażenie przez osobą dotkniętą w szczególności chorobą zakaźną, do której koronawirus z całą pewnością się zalicza – dla przyjęcia odpowiedzialności sprawcy konieczne jest, aby wiedział on, że jest zarażony koronawirusem. O odpowiedzialności z tego tytułu może być mowa, jeśli osoba chora złamie zasady kwarantanny lub samodzielnie opuści szpital, w którym przebywa i będzie przebywać pośród ludzi.
3. Nie popełni przestępstwa osoba, która w sposób nieodpowiedzialny, dostrzegając u siebie objawy charakterystyczne choćby dla COVID-19 będzie podróżować środkami komunikacji miejskiej, o ile nie zostały przeprowadzone wobec niej stosowne testy, których wynik wykazał zakażenie koronawirusem. Nowelizacja art. 161 k.k. miała na celu zapobiegnięcie takich zachowaniom jak ucieczki osób dotkniętych koronawirusem ze szpitali i przebywanie w dużych skupiskach ludzi.
4. art. 165 k.k. w zakresie spowodowania zagrożenia epidemicznego lub szerzenia się choroby zakaźnej; przestępstwo to może być popełnione zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie (na przykład poprzez nieprzestrzeganie przepisów odnoszących się do postępowania w sytuacji wystąpienia choroby). Spowodowanie zagrożenia epidemicznego polega na takich zachowaniach, które skutkują rozprzestrzenianiem się choroby, czyli wystąpieniem znacznej liczby zachorowań. Przestępstwo to zagrożone jest karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat, a przypadku działania nieumyślnego sprawca podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Nieumyślność działania sprawcy można chyba jednak wykluczyć w przypadku COVID-19, mając na uwadze częstotliwość pojawiających się informacji w tym zakresie oraz to, jak rygorystyczne zostały wprowadzone obostrzenia. Jeśli skutkiem zachowania sprawcy jest śmierć człowieka, podlega on karze pozbawienia wolności od 2 do 12 lat, a w przypadku postępowania nieumyślnego od 6 miesięcy do 8 lat. 

Sprawców przestępstwa narażenia na zakażenie ściganych na wniosek osoby pokrzywdzonej pojawiało się statystycznie niewiele, liczba spraw wynikłych z art. 161 k.k. było kilkanaście w skali roku. Obecna sytuacja związana z epidemią koronawirusa może jednak spowodować zmianę takiego stanu rzeczy.