Problematyka niedozwolonych postanowień umów konsumenckich (klauzul abuzywnych) uregulowana została w Kodeksie cywilnym w art. 3851 – 3853. Choć o klauzulach abuzywnych mówi się ostatnio głównie w kontekście spraw tzw. „frankowiczów”, mogą one pojawiać się w szeregu innych umów, w których jedną ze stron jest konsument.

Niedozwolone postanowienia umowne – czym są?

Klauzula abuzywna to takie postanowienie umowne, które kształtuje prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i narusza jego interesy. Choć Kodeks cywilny przewiduje ochronę w takich sytuacjach zgodnie z art. 58 § 2 i 3 (dotyczącym nieważności czynności prawnej sprzecznej z zasadami współżycia społecznego), uznano ją za niewystarczającą przy uwzględnieniu specyfiki spraw konsumenckich.

Klauzula abuzywna może pojawić się zarówno w umowach konsumenckich zawieranych przy użyciu wzorca, jak i bez niego, choć bez wątpienia te pierwsze stanowią zdecydowaną większość.

Polskie prawo cywilne nie pozwala uznać za klauzule niedozwolone postanowień, które w umowie określają jednoznacznie główne świadczenia stron (na przykład cenę) albo zostały uzgodnione indywidualnie z konsumentem, czyli takie, na które konsument miał rzeczywisty wpływ. Dlatego właśnie większość klauzul o charakterze niedozwolonym znajduje się w umowach konsumenckich przyjętych z wzorca zaproponowanego konsumentowi. Nieuzgodnione indywidualnie z konsumentem są zarówno klauzule przejęte do umowy z wzorca umownego oraz takie, które nie zostały do niej włączone, ale wiążą konsumenta na podstawie doręczenia wzorca albo poinformowania o nim w inny prawnie uregulowany sposób.

Co to jest wzorzec umowy?

Zgodnie z art. 384 § 1 Kodeksu cywilnego ustalony przez jedną ze stron wzorzec umowy, zwłaszcza ogólne jej warunki, wzór, regulamin, wiąże drugą stronę, jeżeli został jej doręczony przed zawarciem umowy.
Typowymi wzorcami umownymi mogą być ogólne warunki zawarcia umowy kredytu czy regulamin przewoźnika.

Kim jest konsument?

Po nowelizacji Kodeksu cywilnego w 2014 roku, definicję legalną pojęcia konsument umieszczono w art. 221 k.c., zgodnie z którym konsumentem jest osoba fizyczna dokonująca z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową.

Podstawowe znaczenie, jeśli chodzi o ochronę praw konsumentów ma, poza Kodeksem cywilnym, ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów oraz ustawa o ochronie praw konsumenta.

Ciężar dowodu indywidualnego uzgodnienia

W przypadku sporu sądowego, kluczowe znaczenie dla stron ma ciężar dowodowy związany z wykazaniem indywidualnego ustalenia spornych postanowień umownych.

W myśl art. 3851 § 4 Kodeksu cywilnego przepisu, ciężar dowodu, że postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie, spoczywa na tym, kto się na to powołuje. Stanowi to rozwiązanie korzystne dla konsumentów, ponieważ najczęściej ciężar dowodu spocznie na drugiej stronie umowy, która broniąc się przed roszczeniami będzie musiała udowadniać, że uzgodniła z nim treść postanowienia.

Na marginesie należy podkreślić, że druga strona umowy nie może dowodzić indywidualnego uzgodnienia z nim postanowienia umowy z wzorca, włączonego bądź nie do umowy.

Przesłanki uznania klauzuli za niedozwoloną

Aby dana klauzula była klauzulą abuzywną musi spełnić dwie przesłanki:

• rażąco naruszać interes konsumenta,
• kształtować jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami,

Klauzula dobrych obyczajów jest klauzulą generalną o treści zbliżonej do zasady współżycia społecznego i jest jednym z podstawowych kryteriów ocennych, jeśli chodzi o umowy. W uproszczeniu można powiedzieć, że dobre obyczaje to zbiór zasad moralno-obyczajowych przyjętych w stosunkach gospodarczych danego rodzaju mających na celu realizację takich wartości jak uczciwość czy fachowość. Oceniając umowę w zakresie dobrych obyczajów należy uwzględniać okoliczności zawarcia umowy i określony kontekst.

Ocena umowy dokonywana jest według stanu z chwili zawarcia umowy.

Przesłanka dotycząca rażącego naruszenia interesów konsumenckich odnosi się natomiast do kryterium ocennego umów, jakim jest równowaga kontraktowa. Konsument jako słabsza strona umowy musi być chroniony silniej, czemu służy obowiązek takiego ukształtowania postanowień umowy, które nie będą tworzyć rażącej dysproporcji na jego niekorzyść (interes ekonomiczny, trudności organizacyjne, nieuzasadniona ingerencja w sferę prywatności).

Katalog klauzul niedozwolonych z art. 3853 k.c.

W art. 3853 Kodeksu cywilnego zawarty jest katalog klauzul uznawanych za niedozwolone. Sformułowanie w szczególności wskazuje na to, że nie jest to katalog zamknięty i sąd, w konkretnej sprawie, po przeanalizowaniu treści umowy, może uznać za niedozwolone inne treści danej umowy.

Niedozwolone klauzule ujęte w tym przepisie to postanowienia, które:

• ograniczają albo wyłączają odpowiedzialność przedsiębiorcy za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania,
• przyznają przedsiębiorcy kontrolę nad wykonaniem umowy i treścią postanowień w niej zawartych,
• umożliwiają przedsiębiorcy albo kształtują niekorzystnie dla kontrahenta czas trwania umowy,
• w inny sposób naruszają równowagę kontraktową.

Jaki jest skutek uznania klauzuli za abuzywną?

Jeśli określone postanowienie umowy spełni wymienione wyżej przesłanki abuzywności, wówczas nie wiążą one konsumenta, co przewiduje wprost art. 3851 § 1 k.c.

Ma to ten skutek, że umowa zostaje zawarta i skuteczne wszelkie konsekwencje prawne z tym związanym, poza tymi, które zawiera klauzula abuzywna.

Kontrola abuzywności

Kontrola postanowień umowy pod kątem ich abuzywności może być incydentalna, kiedy wykonują ją sądy rozpatrujące indywidualną sprawę w celu ustalenia, jaka jest treść wiążącego strony stosunku zobowiązaniowego.
Polskie przepisy przewidują, co pozostaje w zgodzie z polityką Unii Europejskiej, również kontrolę abstrakcyjną wykonywaną obecnie pod kontrolą sądu przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów na podstawie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów.

Prezes UOKiK ma kompetencję do decydowania o uznaniu danego postanowienia za niedozwolone i orzec o zakazie jego stosowania.

Postępowanie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone jest wszczynane:

• z urzędu
• na podstawie zawiadomienia o podejrzeniu naruszania zakazu stosowania klauzul abuzywnych, które może złożyć konsument, rzecznik konsumentów, Rzecznik Ubezpieczonych lub organizację konsumencką.

Nie można wszcząć postępowania, jeżeli od końca roku, w którym zaprzestano stosowania klauzul abuzywnych, upłynęły 3 lata. Podmiot składający zawiadomienie może zostać dopuszczony do udziału w postępowaniu, ale nie przyznano mu praw do wniesienia odwołania od decyzji Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów.

Decyzję o uznaniu postanowienia za niedozwolone publikuje się na stronie internetowej UOKiK w całości. Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów prowadzi, w ramach nałożonych na siebie zadań, rejestr zawierający klauzule, które mają charakter abuzywny.

Za stosowanie klauzul abuzywnych może zostać nałożona przez Prezesa UOKiK kara pieniężna. Maksymalna wysokość kary, jaka może zostać nałożona na przedsiębiorcę, wynosi 10% obrotu osiągniętego przez niego w roku obrotowym poprzedzającym rok wydania decyzji stwierdzającej stosowanie niedozwolonych postanowień umownych, na które konsument nie miał wpływu. Przedsiębiorca, ze względu na swój ważny interes, może wnieść o rozłożenia kary pieniężnej na raty lub odroczenie płatności.

Prezes UOKiK ma również możliwość określenia sposobu usunięcia przez przedsiębiorcę skutków opracowania wzorca umowy zawierającego postanowienia niedozwolone.

Prawomocna decyzja Prezesa UOKiK ma charakter tzw. skuteczności rozszerzonej, to znaczy, że dotyczy przedsiębiorcy stosującego postanowienia niedozwolone oraz konsumentów, którzy zawarli z nim umowę na podstawie wzorca umowy zawierającego takie klauzulę.

Odwołania przedsiębiorców od decyzji UOKiK rozpoznaje Sąd Okręgowy w Warszawie – sąd ochrony konkurencji i konsumentów.

W czym może pomóc prawnik?

Obecność postanowienia umownego budzącego zastrzeżenia kontrahenta przedsiębiorcy może zostać stwierdzona na podstawie szczegółowej i wnikliwej analizy zapisów każdej umowy. Doświadczony prawnik może wychwycić wątpliwe treści umowne i pomoże w uniknięciu podpisania niekorzystnej umowy albo skierowania sprawy do Prezesa UOKiK czy sądu, który wyda odpowiedni wyrok w indywidualnej sprawie.

Znajomość zagadnień prawnych związanych z abuzywnością określonych treści w umowach zawieranych z udziałem konsumentów może okazać się korzystna, zwłaszcza w głośnych ostatnio sprawach kredytów frankowych.