Zgodnie z ustawowym porządkiem dziedziczenia w pierwszej kolejności do spadku powołani są najbliżsi członkowie rodziny. Jeśli spadkodawca nie zgadza się z takim rozwiązaniem, może ustalić podział swojego majątku po śmierci w inny sposób, spisując testament. W razie pominięcia członków rodziny niektórym z nich należy się zachowek. Czy można wyłączyć prawo do dochodzenia zapłaty tej kwoty od spadkobierców testamentowych?

Co to jest zachowek?

Zachowek to możliwość wystąpienia do spadkobierców o wypłatę części udziału, który przypadałby uprawnionemu w przypadku dziedziczenia ustawowego. Zapłaty można dochodzić zarówno, gdy dana osoba nie została w ogóle powołana do spadku, jak i wtedy, gdy wartość otrzymanej części majątku była mniejsza niż należny zachowek.

W ten sposób testator sporządzając testament, w rzeczywistości nie może w pełni swobodnie rozporządzić swoim majątkiem. O ile zachowek należy się tylko krewnym wymienionym w art. 991 § 1 kodeksu cywilnego, tj. zstępnym, małżonkowi i rodzicom, to nawet pomijając te osoby w testamencie, nie można automatycznie pozbawić ich prawa do spadku.

Jaka jest wysokość zachowku?

Wysokość zachowku wynosi co do zasady połowę wartości udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu w przypadku dziedziczenia ustawowego. Jeśli jednak dany członek najbliższej rodziny jest małoletni albo trwale niezdolny do pracy, należy mu się aż dwie trzecie takiego udziału.

Podstawą ustalenia wysokości zachowku jest tzw. substrat zachowku. Podczas jego obliczania bierze się pod uwagę darowizny oraz zapisy windykacyjne uczynione przez spadkodawcę i dolicza się je do spadku, natomiast pomija się zapisy zwykłe i polecenia. Należy również podkreślić, że w procesie ustalania zachowku bierze się pod uwagę spadkobierców niegodnych i tych, którzy spadek odrzucili. Pomija się na natomiast osoby, które zrzekły się prawa do dziedziczenia w drodze umowy oraz te, które zostały przez spadkodawcę wydziedziczone w testamencie.

Jak można pozbawić uprawnionych prawa do zachowku?

Instrumentem umożliwiającym pozbawienie członka rodziny prawa do zachowku jest wspomniane wydziedziczenie. Można go dokonać jedynie w testamencie i tylko z określonych powodów. Zgodnie z art. 1008 kodeksu cywilnego wydziedziczenie będzie możliwe, jeśli uprawniony do zachowku:

• wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
• dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
• uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Wyliczenie ma charakter zamknięty. Wydziedziczając daną osobę, należy wskazać jej dane oraz podać przyczynę wydziedziczenia, która nie będzie budzić wątpliwości.

Z jakich powodów w praktyce można wydziedziczyć uprawnionego do zachowku?

Pierwsza z podanych przesłanek umożliwiających wydziedziczenie dotyczy sytuacji takich jak np. czerpanie korzyści z działalności przestępczej, zaniedbywanie rodziny poprzez np. uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego, narkomania czy alkoholizm. W dzisiejszych czasach nie będzie z kolei możliwe wydziedziczenie np. z powodu życia w konkubinacie czy nieosiągnięcia wykształcenia wyższego.

Pozbawienie prawa do zachowku z powodu popełnienia przestępstwa dotyczy zarówno czynów dotyczących spadkodawcy, jak i osób dla niego najbliższych. Ustalenie takiego kręgu powinno być dokonywane z uwzględnieniem okoliczności danej sprawy – decydujące znaczenie mają nie kryteria formalne, a rzeczywiste więzi. Niektórzy przedstawiciele doktryny wskazują również, że klasyfikacja przestępstw zawarta w kodeksie karnym nie jest wiążąca dla sklasyfikowania czynu jako przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności.

Pozbawić prawa do zachowku można również wtedy, gdy uprawniony uporczywie nie dopełnia obowiązków rodzinnych w stosunku do testatora. W tym zakresie jako przykład wskazać można sytuacje takie jak odmowa pomocy w chorobie czy brak wsparcia w innych trudnych sytuacjach życiowych. Analiza orzecznictwa sądów różnych instancji pozwala z kolei wskazać, że za przesłankę wydziedziczenia można również uznać takie zachowanie, które powoduje rzeczywiste zerwanie więzi rodzinnych, w tym m.in. wszczynanie regularnych awantur, brak udziału w życiu spadkodawcy czy wyrzucenie go z domu.

Wpływ przebaczenia na wydziedziczenie

W myśl artykułu 1010 § 1 kodeksu cywilnego spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeśli mu przebaczył. Przebaczenie dotyczy jednak tylko konkretnej podstawy wydziedziczenia. Spadkodawca może więc wydziedziczyć uprawnionego z innego powodu.

Przebaczenie może być dokonane zarówno przed, jak i po wydziedziczeniu. W pierwszym przypadku nie ma znaczenia forma – pozbawienie prawa do zachowku w testamencie nie może być po prostu dokonane z tej przyczyny. Przebaczenie dokonane po wydziedziczeniu dla pewności powinno mieć postać oświadczenia, które odwoła poprzedni testament (zawierający to wydziedziczenie) bądź tylko ten fragment, który go dotyczy.

Zarówno wydziedziczenie, jak i ewentualne przebaczenie uznaje się za skuteczne, jeśli spadkodawca działa świadomie i swobodnie.