Dziedziczenie ustawowe

W polskim prawie, jeśli spadkodawca nie pozostawił po sobie testamentu bądź jeśli żadna z osób w nim wskazanym nie chce albo nie może być spadkobiercą, mamy do czynienia z dziedziczeniem ustawowym. Taka forma dziedziczenia ma również miejsce, kiedy testament jest nieważny. Dziedziczenie ustawowe jest regulowane przez kodeks cywilny, który określa kto i w jakiej kolejności ma udział w masie spadkowej.

Kto dziedziczy spadek?

W przepisach art. 931 – 935 kodeksu cywilnego można przeczytać, że wyróżnia się sześć grup osób, które mogą
zostać spadkobiercami ustawowymi. Są to:

1. małżonek i dzieci
2. małżonek i rodzice
3. małżonek i rodzeństwo oraz zstępni rodzeństwa
4. dziadkowie oraz ewentualnie ich zstępni
5. pasierbowie
6. gmina będąca ostatnim miejscem pobytu zmarłego albo (jeśli nie da się ustalić gminy, bądź jeśli zmarły przebywał poza Polską) skarb państwa

W pierwszej kolejności dziedziczą małżonek i dzieci spadkodawcy. Zasady dziedziczenia określają, że każdą kolejną grupę bierze się pod uwagę wtedy, jeśli nie ma osób uprawnionych do dziedziczenia w grupie poprzedzającej. Kodeks określa również szczegółowe zapisy dotyczące procentowego udziału w masie spadkowej poszczególnych spadkobierców. Szczegółowe zapisy dotyczące tej kwestii stanowią artykuły 936 – 940 kodeksu cywilnego.

Może zajść kilka okoliczności, które spowodują, że nie ma osób uprawnionych do dziedziczenia w danej grupie.
Może to zajść w związku z:

• śmiercią lub nie występowaniem osób z danej grupy (przykładowo zmarły nie pozostawał w związku małżeńskim i nie miał dzieci)
• wszystkie osoby z danej grupy odrzuciły spadek
• dana osoba została uznana za niegodną otrzymania spadku, m.in. ze względu na ciężkie zamierzone przestępstwo przeciw spadkodawcy

Dziedziczenie ustawowe – kwestie dotyczące małżonka zmarłego

Małżonek w ramach dziedziczenia ustawowego może otrzymać spadek w ramach trzech grup. Oprócz tego otrzymuje on również pewne uprawnienia:

• może stać się najemcą lokalu zmarłego, jeśli do tej pory nim nie był
• przez 3 miesiące od chwili otwarcia spadku może on mieszkać w mieszkaniu należącym do zmarłego
• oprócz otrzymanego przydziału, małżonek zmarłego może żądać przedmiotów codziennego użytku , które były wspólnie użytkowane

Jeśli małżonkowie posiadają wspólnotę majątkową, to każdy z nich jest uprawniony do jej połowy. Po śmierci jednego z nich połowa zmarłego zostaje podzielona pomiędzy spadkobierców, w tym pomiędzy współmałżonka. Natomiast jeśli była przeprowadzona rozdzielność majątkowa, to podziałowi ulega część należąca do zmarłego na takich samych zasadach.

Warto zwrócić uwagę na sytuację, gdy małżonkowie wzięli rozwód, bądź w momencie śmierci jednego z nich byli w jego trakcie. W takim wypadku współmałżonek zostaje wykluczony z dziedziczenia. Natomiast jeśli małżonkowie pozostawali w separacji, to taka sytuacja nie ma wpływu na dziedziczenie. Wyjątkiem jest tutaj sytuacja, w której uzasadnione żądanie o separację z winy małżonka – w takim momencie, może on zostać wykluczony.

Kolejność dziedziczenia spadku

Kodeks cywilny jasno określa, w jakiej kolejności i na jakich zasadach przysługuje prawo do spadku poszczególnym krewnym zmarłego.

I grupa spadkowa

Małżonek oraz dzieci zmarłego są pierwszymi osobami uprawnionymi do otrzymania spadku. Jest on podzielony na równe części, przy czym małżonek spadkodawcy nie może otrzymać mniej niż 1/4 jego wartości. Oznacza to, iż jeśli zmarły posiadał więcej niż troje dzieci, to 1/4 spadku otrzymuje małżonek, zaś pozostała część jest podzielona na równe części pomiędzy potomstwo. Jeśli któreś z dzieci nie dożyło chwili otwarcia spadku, to jego część zostanie podzielona równo dla każdego z pozostałych uprawnionych, chyba że posiadało ono swoje potomstwo – wtedy część zmarłego uprawnionego przypada na jego dzieci. Z kolei jeśli małżonek nie żyje bądź nie przysługuje mu prawo do spadku, to wtedy całość otrzymują po równi pomiędzy siebie dzieci.

W przypadku spadku dziedziczenie ustawowe dotyczy zarówno dzieci pochodzących z małżeństwa jak i ze związku pozamałżeńskiego. Również dzieci przysposobione dziedziczą na równo z dziećmi biologicznymi.

II grupa spadkowa

Jeśli zmarły nie posiadał dzieci, to spadek po nim w ramach dziedziczenia ustawowego przypada małżonkowi i rodzicom. Rodzice otrzymują równo po 1/4 spadku. Małżonek z kolei otrzymuje 1/2. Wyjątkiem od tego jest sytuacja, w której nie zostało ustalone ojcostwo – wtedy matka otrzymuje 1/2 wartości.  Jeśli zmarły nie miał małżonka, to w tym momencie rodzice dzielą się spadkiem równo po połowie.

III grupa spadkowa

Jeśli któreś z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, to ta część przypada rodzeństwu zmarłego w równych częściach. W sytuacji, gdy rodzeństwo nie dożyło otwarcia spadku, to jego część otrzymują ich zstępni. Udział małżonka w tym wypadku wypadku wynosi 1/2 spadku. Jeśli zmarły nie pozostawał w związku małżeńskim, to cały spadek przypada w tym wypadku rodzeństwu i ewentualnie żyjącemu rodzicowi. Z kolei małżonek może w ramach dziedziczenia ustawowego otrzymać 100% spadku tylko w momencie, gdy zmarły nie posiadał potomstwa oraz gdy jego rodzice nie żyją i nie ma rodzeństwa uprawnionego do udziału w masie spadkowej.

IV grupa spadkowa

Jeżeli nie ma dzieci, małżonka, rodziców ani rodzeństwa, to prawo dziedziczenia obejmuje dziadków zmarłego. Spadek w tym wypadku dzieli się po równo pomiędzy nich. Jeśli natomiast któryś z nich nie dożył otwarcia spadku, to jego zstępni otrzymują spadek, który mu przypadał. Tę grupę stanowią wujowie, ciotki oraz cioteczne rodzeństwo zmarłego.

W przypadku tej grupy trzeba zwrócić uwagę na jedną kwestię. Zgodnie z artykułem 938 kodeksu cywilnego, jeśli dziadkom nie przysługuje spadek, ale żyją w niedostatku i nie otrzymują od osób, które są zobowiązane alimentami wobec nich środków na utrzymanie, mogą oni żądać od spadkobiercy niezobowiązanego alimentami środków na utrzymanie adekwatnego do jego udziału w masie spadkowej. Spadkobierca może dać tutaj zadośćuczynienie o wartości równej 1/4 jego części spadkowej.

V grupa spadkowa

W momencie braku małżonka spadkodawcy oraz innych krewnych to spadek w równych częściach przypada dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku.

VI grupa spadkowa

Jeśli nie ma spadkobierców z poprzednich grup (nikt nie dożył, odrzucili spadek albo zostali uznani za niegodnych jego otrzymania) to cały spadek otrzymuje gmina ostatniego pobytu zmarłego (jeśli da się ją ustalić) lub Skarb Państwa.

Dziedziczenie ustawowe – jednoznaczne zasady

Jeśli zmarły nie pozostawił po sobie testamentu, to zasady otrzymania po nim spadku regulują zapisy kodeksu cywilnego w paragrafach dotyczących dziedziczenia ustawowego. Przepisy te stanowią jednoznaczną regulację tej kwestii i nie podlegają one żadnym zmianom. Ustalone w ramach tych zapisów grupy spadkowe kolejno po sobie dziedziczą spadek na ściśle określonych zasadach.

Czasem zdarza się jednak sytuacja, w której z określonych przyczyn nie chcemy przyjąć spadku po zmarłym. W takim wypadku przysługuje nam prawo do zrzeczenia się spadku, czego dokonuje się u notariusza.

Ani spadkodawca ani spadkobierca nie mogą zmienić zasad obowiązujących w ramach dziedziczenia ustawowego. Stosunki rodzinne i ewentualne niezadowolenie wynikające z podziału majątku nie mają w tym wypadku większego znaczenia. Warto pamiętać, że pierwszeństwo w kwestii dziedziczenia zawsze ma testament i najlepiej tam zawrzeć wszelkie zapisy dotyczące spadku. Jeśli nie sporządzono tego dokumentu, to wszystkie kwestie są regulowane zgodnie z zapisami Kodeksu Cywilnego.